Një muze për Mat’hauzenin shqiptar

Hidhet ideja për burg-minierën e Spaçit


Pak shënime…

“….Asgjë më reale se përfytyrimi i një fëmije nuk mund të ta sjellë në kujtesën e kohës Spaçin, këtë fshat disi të humbur, por me një histori të kahershme mjaft të pasur për nga krerë të zëshëm, klerikë të lartë si Dom Prend Suli, e pse jo, studiues të njohur në historinë mirditase, por që për fat të keq që nga viti 1968 zëmadhja i erdhi prej kampit famëkeq, m’u në Mekuç, aty ku si me porosi dielli e ndriçonte vetëm 2 a 3 orë në ditë në mes të gushtit atë “sofër vend” mbi krye të këtij ferri dantesk!
Je veçse 5 a 6 vjec, banor në anën tjetër, në këmbë të maleve, që mbështeten rëndë si një kurriz gjigand, që fillon buzë Repsit e ngjitet përpjetë majë Mollëzës për të përfunduar në formën e një harku në qafë të Munellës, kur në kokë të është formuar misteri i një bote tjetër “me armiq”, siç na e tregonin më të rriturit. Dhe këta të fundit, në ato anë, kishin filluar një punë nga më të çuditshmet, gjysëm të lirë, gjysëm të burgosur. Kështu ritualisht, prej dekadash, një jetë të tërë, gjysh, babë, bir. Dekada të tëra kështu, qëkurse kish nisur të çahej “barku i pasur” me bakër e pirit i Spaçit, fillimisht i shfrytëzuar me karrierë e më pas përmes një rrjeti të tërë me tunele, galeri, furnele, shembje të mëdha ku rehat mund të vërtiteshin avionë brenda e deri traverbangë, gati sa për shtegtuar brenda edhe trena elektrikë. Një hapësirë kjo e përshkuar prej qindra kilometrash nga mirditorë, por dhe banorë të trevave të tjera, sëbashku me “armiqtë e popullit”.

Kampi i tmerrshëm

Sapo kalon Qershizën me jeshillëkun e saj, relievi thyhet krejt papritur në hone të pjerrëta, sa duhet të kesh mendjen në çdo hap që hedh. Këto ulje-ngjitje të thepisura punëtorët e lirë, siç quheshin, që nga fshatrat e Fanit, Oroshit, Kacinarit, Gjegjanit të Pukës e më tej, i bënin ditë për ditë, tri turnesh. Gati kaq ishte dhe liria e këtyre njerëzve, përjashtuar orët në mes kampit që qarkohej nga tela me gjëmba. Natën sidomos, prej këtu, shfaqej një det i tërë dritash, që kundrohej që nga larg. Kampi megjithë fjetore e shpatet e galerive të shumta, përafrohej me një qytet goxha të madh, ndriçimi natën bëhej i veçantë, me lloj-lloj dritash e prozhektorë të fuqishëm, që rrotulloheshin peridokisht nga ushtarët e vendkomandove për të ndriçuar çdo kaçube a gëmushë. Nëse ndërpriteshin dritat një stacion i fuqishëm gjeneratorësh me rezervat e tij ishte gati, ndërkaq në intervalin në mes ndezjes së tyre, dhjetra fishekzjarre çanin qiellin e Mekuçit, jo për të zbavitur e kënaqur syrin e kureshtarit, por për të ruajtur “kufirin e burgut” nga shkelësit armiq!
Kampi përbëhej nga dy ansamble fjetoresh, njëra më e madhja e ngritur në majë të një shkëmbi, improvizuar si shesh, ndërtuar me mundin e vetë të dënuarve, kjo për të burgosurit politik dhe në anën tjetër, në pak distancë ndërtesat përdhese të ordinerëve.


U zbulua një armik në fshat

Gjithnjë më mundonte në imagjinatën time fëminore të atyre viteve, përfytyrimi për një armik, të dije diçka brenda tij duke t’u feksur si një fantazmë, “diçka e egër”, një njeri kundër pushtetit, diçka si tej njerëzores. Rrëfimet e prindërve, mësuesve, aktivistëve të frontit etj, ku si kureshtarë nuk mungonim aty në rradhët e fundit të mbledhjeve të kësilloj, e kishin bërë të veten: armiku i klasës me të këqijat e tij na ishte ngulitur në tru si simbol i së keqes së madhe që i kanosej përditshmërisë sonë të jetës në “sistemin e lumturisë”!.
Ndaj dhe Spaçi m’atanë, ato njerëz me rroba të kuqërremta e me kapela të bardha më së shumti, që varg merrnin rrugën për në turrnet e punës nga fjetinat e anasjelltas të tre turnet, na përngjasej me një botë misterioze me qenie gati jashtëtokësore.
Por, ja që një ditë, “armiku i popullit”, na u bë realitet pikërisht në fshatin tonë. Një banor, të cilin e njihja mirë, kisha qenë disa herë tek shtëpia e tij, mësova se e kishin arrestuar. “E more vesh për Zefin, më tha dikush. Hë? Doli armik! Si?! Zefi armik….”.
Po kush ishte ky Zefi?
Një marangoz i mirë, njeri i urtë, i dashur sidomos me ne fëmijët, zanatli dhe i përpiktë. Nuk kishte ndonjë shkollë, por ishte i mbarë dhe i qetë, strukur në punët e veta.
Ku vajtën dhe na e nxorën armik Zefin?!-shqyenim sytë ne fëmijët nga habija, dhe mundoheshim, të pikasnim diçka të tillë kaq misterioze që ai nuk na paskësh rënë në sy dhe ne të vegjëlve. Thjeshtë qe ankuar për bukën-gur të misrit!

vijon me poshte..

Kush ishte armiku i vërtetë?!...

Duhet të ketë qenë marsi i vitit 1967 kur Mehmet Shehu me një grup shoqëruesish, duke inspektuar minierën e Spaçit, që asokohe punohej me punëtorë të lirë të zonave përreth e më gjerë, pasi i hedh një sy terrenit perfekt që të kujtonte ishujt izolues të romaneve me personazhe ku ngujohen të rrezikshmit e mbretërive a tjetër, duhet të ketë thënë me vete: “po, këtu e meritojnë armiqtë e Partisë dhe të Popullit!”.
Dhe kaq u desh që miniera e Mekuçit në Spaç të shndërrohej në kamp riedukimi prej punës njëvjeçare të të burgosurve ordinierë, në kohë rekord ata e bënë gati bujtinën e madhe për 400 të dënuarit e parë politikë të ardhur nga reparti 307 i Valasit të Elbasanit, e kjo daton dhe majin e vitit 1968. Këtë ditë nis dhe historia zyrtare me “armiqtë e vërtetë të Spaçit të famshëm…!”.
Që në vitin e parë të ngritjes së këtij kampi, pak kilometra tutje fshatit tonë, përveç perceptimeve nga tregimet e librave, si fëmijë që ishim po e përjetonim dhe një mënyrë tjetër punën e armiqve të klasës! Ngjiste që në mes të natës, prindërit tanë të merrnin pushkët gjermane e të zinin pozicionet e caktuara në pikëkalime për të kapur të arratisurit nga ky burg, kur ngjiste kjo gjë. Ne dridheshim më shumë për prindërit tanë, duke i menduar të burgosurit jo vetëm si xhindër, por dhe të armatosur më së miri, pa e ditur se ata të mjerë, për t’i rezistuar shijimit të lirisë, që e kishin provokuar nëpër tunele të hapur apo ikje nga rrethimet me tela, kishin nëpër xhepa veçse nga dy a tri qese sheqer e biskota 10 lekëshe, shqyer nga rrobat e murme, gjakosur nga këmbët, tretur nga frika.
Dhe historia e arratisjeve nga ky burg, pavarësisht pozicionit shumë strategjik, rrethimeve me tre palë tela, vendkomandave të fortifikuara, janë nga më befasueset, që nga ato të drejtpërdrejta duke shfrytëzuar netët me mjegull e deri tek ato përmes galerive të nëndheshme. Megjithatë liria e këtyre guximtarëve nuk vazhdonte më shumë se 4-5 ditë, pasi “populli-ushtar”, do t’i fuste shpejt në çark për t’ua bërë dhuratë edhe disa vite të tjera dënimi.

Jeta në kamp

Në fakt jo shumë të dënuar e sillnin në mendje arratisjen nga burgu. Fatin e jetës ata ua kishin nënshtruar rregullave të këtij burgu, duke u adaptuar me to deri në perfeksion, fjetjen e përbashkët në kapanone, punë, lexim gazetash, letërsi politike (sidomos veprat e E. Hoxhës), koha e lirë dhe më e shumta në meditime përmes një xhiroje që bëhej në një taracë pallati, nga ku ne i shihnim me habi çdo ditë në të njëjtin orar, thuajse; ndonjë gatim i vogël, letra për familjet e të afërmit, natyrisht të dërguara në zarfa të hapur! Pastaj shoqëritë. Nuk ekzistonin dhe aq shumë të zgjeruara, edhe në ndodhtë në ndonjë rreth 3-4 vetësh, pak si e dyshimtë në vetvete, hija e spiunëve ishte kthyer në instikt vetmbrojtjeje. Ngjiste kjo, siç pohon një burim konfidencial i ish-sigurimit, se “nuk mund të mbaheshin ndryshe 1000 burra atje...”
“Mbaj mend që të dënuarit politikë jetonin si nën hije, -thotë burimi, nga frika e spiunëve, sepse prej tyre, mbase i kishin dhe ato vite burg, ata dëshmitarët “në të rrenë”, profesionistë ama! Po ç’ishin këta? Vetë burimi konfidencial vazhdon të sqarojë se këta njerëz të vesit të ulët, duke dhënë dëshmi të paqena, stimuluar dhe nga operativë sigurimi që kërkonin karrierë përmes këtyre farsave, futnin në rrjetë viktimën e rradhës. Sidomos vitet 1976-80 shënojnë dhe kulmin e kësaj veprimtarie të dëshmitarëve profesionistë.
Siç përmendëm dhe më sipër të burgosurit shkruanin shumë letra për të afërmit, por ato më parë i nënshtroheshin leximit nga komanda e burgut. Komanda e ndjente veten ngushtë me letrat që shkruheshin me metafora apo simbole ose shprehje lakonike të mezikuptueshme, ku disa përfundonin dhe në gjykata dhe në varësi të gjykimit të ekspertëve gjuhësorë, vendosej dhe për fatin e letërshkruesit!
Letra u bëheshin edhe autoriteteve zyrtare si Kuvendit Popullor, Kryetarit të Qeverisë, ministra, por dhe Enver Hoxhës direkt. Këtij të fundit madje i shkruhej më shumë, sepse siç thonin ata “po ta dijë Enveri punën time, unë s’jam më në burg”. Psh, një letër iu desh një të dënuari Ukë Mustafa, shofer nga Puka, duke i treguar Enverit historinë e një fotoje të tij, që e mbante me dashuri në xhamin e përparmë të makinës. Një ditë xhenerikët ia bënë atë padashje me graso duke ia lerosur fytyrën Enverit në foto, gjë që e detyroj Ukën ta griste atë, por që u gjendën menjëherë dëshmitarët-spiunë, që shkruajtën letra për grisjen që ai na i paskësh bërë portretit të Enverit. Për këtë u dënua me disa vite burg, por letra sqarurese për Enverin, bëri që nga ana e këtij të fundit të dilte porosia për ta liruar në vend.

Takimet speciale

Shumica e këtyre burrave ishin të martuar, një pjesë jo, megjithëse të dy palëve fati u kishte kurdisur beqarinë e përjetshme, larg vatrës familjare, thënë më shkoqur, shtratit bashkëshortor. Por takime bëheshin që nga ato 10 minutëshe, 1-2 orë e deri tek ato të zgjaturat të quajtura speciale. Të parat bëheshin pa ndonjë burokraci të tepruar, por gjithsesi të survejuara, të fundit jo, ato ishin thuajse tërësisht intime. Katër dhoma të posaçme qëndronin çdo natë të mbushura e madje, kur rastiste oficeri i rojes shpirtmirë, lironte dhe ca dhoma të tjera të izolimit, që këta burra të paktën “të patredhur” ende fizikisht, të mund të shfrynin dhe epshet e tyre mashkullore, kuptohet tek gratë e tyre. Ndërkaq përgjuesit ose “çimkat”, siç thuhej, viheshin vetëm për ndonjë objekt me interes për Sigurimin.
Ardhja e grave të të burgosurve, sidomos nga viset joveriore, sepse burrat namuzli të këtyre anëve nuk para i pëlqenin takime të tilla, ishte një odise më vehte. Si të ishin të damkosura dhe ato, makinat me targa të vendit nuk i qasnin, ndaj shpesh ato e bënin rrugën në këmbë që nga Shpali në Spaç, afro 3-4 orë të mira, ku dhe shpesh binin viktima të dhunimeve seksuale nga shoferë maniakë seksualë a të tjerë, por ngacmime seksuale u ofroheshin edhe prej ushtarakëve apo punëtorëve, që u siguronin shtëpi për të fjetur atë natë pritjeje, në mungesë të një hoteli a bujtine tjetër shtetërore në atë gropë që quhej Spaç. Ndërkaq dhe kthimi prej Spaçit u përcillte të njëjtin fat.
Kjo ishte një vuajtje e madhe për këta njerëz, të brenda burgut dhe të përtej burgut, ashtu si dhe mënxyra tjetër, që kur rastiste që iks i dënuar të vdiste në burg, nuk lejohej marrja e kufomës, por varrosej dikund për ta vuajtur dënimin kokërr më kokërr, ose tej përroit të Seftës, ose në kodrën e Shpalit, kuptohet jashtë rrethimit ku ishin varrosur ata, të lirët!...

Hafiz Sabri Koçi kthehet në burg!

Kreu i njohur i muslimanëve shqiptarë të pas ’90-së Hafiz Sabri Koçi ka qenë për disa vite një prej të burgosurve politik të këtij kampi. I njohur si burrë i pazë, i bindur në idetë e tij antisistem, por i përpiktë deri në ekstrem në zbatimin e rregullores, shquhej si një mekanik-tubist i zoti në galeritë e minierës, por punonte dhe në pjesën e repartit të jashtëm. Vitet e fundit të pleqërisë rrëfen, një prej drejtuesve të brigadës së tij, e kishin lënë pikërisht në repartin e jashtëm, jo në galeri. Kur ngjisnin vdekje të të burgosurve, qoftë nga shembjet aksidentale, apo vdekjet nga sëmundjet dhe vuajtjet e gjata fizike, të burgosurit varroseshin kryesisht në varrezat e Shpalit, por jashtë rrethojës, aty ku varroseshin banorët e ndarë nga jeta të këtij fshati. Varrimi bëhej në fshehtësi dhe kryhej pikërisht nga këta punonjës të repartit të jashtëm, të cilët dërgoheshin atje me autoburg, kryhej varrimi dhe ktheheshin sërish në kamp.
Pikërisht në një rast të tillë, pasi u bë varrimi i një të burgosuri të aksidentuar, tek varret e Shpalit, kur i hipën në atubourg të burgosurit, Hafizi u harrua, ndërsa drejtuesi i kësaj brigade e pikas vetëm kur zbresin të gjithë të burgosurit në hyrje të kampit. Mungonte Hafizi. Mendja u shkoj se ai ishte arratisur, ndaj u lëshuan në kërkim të tij. Por pikërisht disa kilometra në mes Shpalit e Repsit, rrugës e shohin atë tek po kthehej vetë në burg.

1973, revolta e famshme!

Në vitin 1973 burgu i Spaçit banohej nga plot 1200 vetë. Në këtë masë burrash bëhej kujdes të mos ndodhte revoltë a greva që zëri të mos depërtonte tej rrethimit me tela, por më 21 maj të këtij viti ndodhi e papritura. Kampi u përfshi në grevë totale, ndërkaq bateritë e shtetit u drejtuan pikërisht në këtë gropë të madhe me emrin Mëkuç.
Si ngjau?
Sipas dëshmitarëve, të burgosurve kishte ardhur në majë të hundës puna e rëndë, kushtet e punës, pasi këtu jo vetëm do të kryeje dënimin si i burgosur politik por dhe të punoje në zgafellat e nëntokës në tre turne. Disa prej të burgosurve e kundërshtonin punën, dhe përfundonin në qelitë e posaçme për 30 a më shumë ditë, ndërsa më pas detyroheshin të futeshin me zor në minierë. Kjo ishte dhe kategoria e më të guximshmëve. Njëri prej tyre Pal Zefi nga Sukthi i Durrësit, por me origjinë nga Mirdita, e kishte kundërshtuar këtë, por i ishte nënshtruar torturave çnjerëzore në sy të të burgosurve të tjerë. Kjo i revoltoj dhe ata, duke ndërhyrë ndaj policëve xhelatë, gjë që precipitoj më keq. Revolta u zgjerua në rrathë koncentrikë, dhe për tri ditë kampi i Spaçit ishte në duar të të burgosurve. Ishin tri ditë që i njoftonin botës se liria kishte trimfuar në një oaz të tmerrshëm të diktaturës komuniste në Shqipëri.
Por liria brënda burgut nuk zgjati për shumë kohë. Forca speciale dhe reparte ushtarake të ardhur nga shumë qytete të vëndit, nën thirrjet kërcënuese dhe me armët deri tek ato të rënda si topa e mitrolozë u vendosën përqark burgut. Vetë Feçor Shehu, eksponenti më i lartë në Ministrinë e Brëndshme të kohës, ka drejtuar të gjihë operacionin deri në shuarjen totale të saj.
Më pas filloj kalvari i dënimeve të organizatorëve. Gjykata e Lartë e cila instalohet me të shpejtë brënda kampit të Spaçit, dënon duke dërguar për ekzekutim të shpejtë 4 të dënuar të cilësuar si më aktivët: Pal Zefi, Skënder Daja, Hajri Pashaj dhe Dervish Bejko, që do të merrnin dënimin kapital me pushkatim, ndërsa dhjetra të tjerë do të ridënoheshin. Revolta do të shtypej, por jehona e saj do të zgjaste jo pak.
Kjo revoltë, më e madhja në historinë e revoltave antidikaturë në Shqipëri, mund të konsiderohet dhe si përpëlitja e fundit e inteligjencies shqiptare, që “shihte kah Perendimi”, në ato vite të vetmisë së madhe, kur shpata e Hoxhës po priste në mënyrë makabër dhe me mendje paranojake grup pas grupi puçist. Kjo do t’i shtonte vendit dhe afro 20 vjet lëngatë kombëtare.

Si e kujtojnë revoltën ish të burgosurit?

Asllan Patrioti, nga Durrësi:
Protesta nisi fillimisht kur një i burgosur Pal Zefi, në shënjë proteste për mbajtjen me të padrejtë në birucë erdhi me shpejtësi në oborrin e burgut. Policët që po e ndiqnin e kapën dhe filluan ta rrihnin barbarisht. Ne hezituam për momentin por një i burgosur në moshë të vjetër, Gjin Doçi thirri duke thënë: o burra, o burra na koriti qeni, pasi një i tillë që mbante për litari filloi të lihte me forcë duke tentuar të largonte policët. Menjeherë të gjithë të burgosurit si një ortek, janë sulur mbi policët duke i përzënë nga burgu e duke marrë të gjithë situatën nën kontroll. Pas kësaj filloi djegja e këndeve të emulacionit me citatet e diktatorit Enver Hoxha dhe u mundësuar ngritja e flamurit për herë të parë pa yllin e kuq komunist.

Fran Gega, nga Mirdita:

Në Spaç kam ardhur që me fillimin e këtij burgu në prill të vitit 1968, dhe kam vijuar deri në vitin 1973, pra në momentin e revoltës kam qënë i pranishëm. Një konflikt me policinë, kur një bashkëvujtës i joni i quajur Pal Zefi nga Durrësi, nuk pranoj të punonte sepse një i burgosur politik nuk kishte përsë punonte. Për këtë atë e patën futur në birucë disa herë. Rastin më të fundit e lanë në birucë për një muaj, por që rregulli nuk lejonte për më tepër se një muaj. Për këtë ai u largua në mënyrë të dhumshme nga biruca dhe u kthye në kamp. Në mëngjes ka ardhur operativi me 12 policë për ta ridërguar me forcë në birucë.
Një bashkëvuajtës i yni që ishte agjent i komandës, edhe ai u sul për ta kapur. Por një tjetër i burgosur Pavllo Popa nga Vraka e Shkodrës, e kapi atë dhe e tërhoqi. Në kohën kur policia e vuri nëpër këmbë, përmes një skene të llahtarshme, 12 policë me një të burgosur, i gjithë kampi plasi në revoltë. Kemi bërë grusht me policinë të cilën e nxorëm përjashta.

Sa ditë zgjati revolta?

Dita e parë ka qënë e rëndësishme, ndërsa të nesërmen sikur u tulat i gjithë burgu, e dinim mirë se shteti do të hakmerrej ndaj nesh. Gjatë këtyre orëve pa kontroll, mbbaj mend se të burgosurit filluan të hakmerreshin ndaj disa të burgosurve që ishin spiunë dhe që kishin dalë dëshmitarë në të rremë në shumë raste. Në moment policia e shfrytëzoi këtë rast, dhe filloi të merrte disa nga më aktivët. Kur po merrnin Pavllo Popën, shpërtheu një revoltë më e fuqishme dhe gjithçka doli jashtë kontrollit. Këtu filluam për herë të parë të shanim sistemin përmes parullave politike. Situata u bë tejet e rëndë pasi policia qëllonte pa pushim në drejtim të godinave të kampit. Ja edhe sot e kësa dite duken vëndet ku binin predhat e armëve të policisë. Për ca kohë e gjithë vëmendja e shtetit u përqëndrua këtu. Gjatë kësaj kohe ne përcaktuan disa pika të një rezolute me disa pika që ia dorëzuam komandës.

Po ngritja e flamurit si u arrit?

Ishte pjesë e pashmangshme e atij procesi të atyre ditëve historike. Dikush u kujtua për këtë. Një i burgosur solli një beze të kuqe. Mersim Vlashi nga Mati, mundi të improvizonte një shqiponjë pa yll në të. Sëbashku me një të burgosur tjetër, Gjet Kadelin mundëm t’i vinim një ristelë për ta ngritur. Shumë të burgosur mbani njëri-tjetrin deri në taracë ku ai u vendos. Ishte një natë e vrullshme që kurrë nuk na shlyhet nga kujtesa.

Ndërsa ajo pati edhe fundin e saj?
Patjetër që ajo do ta kishte një fund. Fundi ishte i hidhur për të dyja palët. Diktatura mori një shuplakë të rëndë, ndërsa nga ne u ekzekutuan 4 të burgosur, dhe 8 të tjerë u dënuan me burg të përjetshëm.


Isa Isufi nga Shkodra:
Jam arrestuar në vitin 1962 dhe kam qëndruar në burg deri në vitin 1981, i akuzuar për strehim dhe përcjellje jashtë atdheut të disa “diversantëve” në zonën time të Postrribës. Isha i martuar dhe kisha lënë një vajzë dy vjeçe të lindur. Kur dola nga burgu e gjeta vajzën time të martuar, dhe me një vajzë të vogël po 2 vjeçe. Me dukej sikur kjo ishte vajza ime dhe koha kishte mbetur në vënd.

Bukurie Muho Bala, nga Shkodra:

Kam ardhur në moshën 8 vjeçe për herë të parë në këtë kamp, për të parë babain tim Muho Bala i cili më kishte lënë një muajshe e gjysë . Kujtoj se rrugën nga Repsi e deri këtu në burgun e Spaçit e mora në këmbë. Erdha dhe e pashë babain tim të cilin nuk e kisha parë kurrë, por e njoha edhe pse polici deshi të bënte një eksperiment nëse e njihja në mes tre të burgosurve të tjerë. Më lanë në takim me babin tim vetëm 7 minuta. Kam ardhur edhe një herë në moshën 10 vjeçe dhe më pas vetëm kur u kthye nga burgu. Më gjeti me dy fëmijë të rritur, pasi ai bëri rreth 27 vjet në këtë burg por edhe në burgje të tjera.



Gjok Zefi, vëllai i të pushkatuarit Pal Zefi:
Përse qe dënuar vëllaj juaj?
Ne i vendosëm një Fletë-Rrufe komitetit qëndror të PPSH, në qëndrën e fermes së Sukthit në Durrës. E bëmë këtë të nxitur nga vetë diktatori sipas të cilit “cilido pa frikë mund të thojë e shkruajë me germa të mëdha mendimin e tij”!
Në fakt fletë-rrufeja nuk u hoq për disa ditë dhe u bë një analizë ku ne na u dha të drejtë. Por vetëm një javë më pas ne u arrestuan që të dy dhe përfunduam këtu në burgun e Spaçit, unë i dënuar me 8 vite burg, ndërsa vëllai im me 10 vite.
Gjithsesi, e kam thënë që atëhere në burg: Lum unë që jam në burg dhe mjerë populli që është i lirë! Edhe vetë Pali e dinte dhe e kishte parashikur se do ta vrisnin. Unë e mora njoftimin për vrasjen e Palit pas shtatë muajsh, kur isha në burgun e Burrelit, ishte diçka që e prisja herët a vonë.

Në epilog,
projekti për muzeun

Ka mijëra ë mijëra dëshmi për këtë kamp famëkeq, dhe pikërisht nga një grup i zgjeruar faktorësh intelektualë e politikë në Mirditë është menduar prej kohësh të ngrihet muzeu i rikompozuar në detaje këtu në Spaç ku gjenden ende në këmbë dy godinat kryesore si fjetore a vende të tjera të shënuara, gjë që është mbështetur nga të gjithë vuajtësit e këtij vendi ferri.
Vetë Ministria e Kulturës e ka përkrahur një nisme të tillë dhe e ka futur në axhendën e përcaktimit si një muze të tillë të tipit “Mat’hauzen shqiptar”, dhe për këtë kanë filluar dhe përgatitjet e para, për të rikompozuar me vërtetësi vendin e vuajtjes së dënimit, disa galeri, rrethimin me tre palë tela, me karrakolle të ushtarëve ruajtës e prozhektorët “cikllopë”, siç do të shprehej vuajtësi i dënimit për disa vite Fatos Lubonja, i cili është angazhuar shpirtërisht në këtë projekt.
Ai tha se nuk mund të ketë të dytë në Europë të këtij lloji, një burg-minierë, që i kishte rrathet e ferrit në çdo hap, tek bujtinat, birucat, detyrimi për të lexuar literaturë komuniste, ato ecejeka tre turneshe nga fjetoret tek galeritë lart disa qinda metra, ku të burgosurit lidheshin dyshe për dore për të mbërritur në vendin e punës, (një kërrusje barbare në dinjitet), dhe deri tek galeritë e nëndheshme, në pesë zona të bakrit dhe të piritit, dhe ku aksidentet ishin permanete, ndërsa trupat e të vdekurve përjetësisht nuk shiheshin më nga familjarët.
Donacionet e para për këtë projekt ambicioz human dhe njëherit kujtesë e fortë historike kanë ardhur nga njësitë vendore të Mirditës pikërisht ditën e djeshme në një takim, por janë afruar dhe nga humanistja austriake Marianne Graf si dhe priten dhe të tjera, për të kujtuar këtë vend unikal që do t’u përgjante krematoriumeve naziste.

Gj. Marku
A. Ndoja