Teorite E Prejardhjes Se Ilireve Ne Ballkan

Debati per prejardhjen dhe gjenezat e Ilireve, eshte saktesuar. Iliret jane nje nga popujt me te vjeter te Evropes.

Per grupin ilir verior ka dhene kontribut te vecante arkeologu Alojz Benac, i cili favorizon nje autoktonizem te ilireve. Ne pikepamje te perafert edhe Gimpera e mbeshtet teorine e Benacit, por duke perfshire ne kete proces edhe bartesit te kultures se Lushices nga Veriu. Teoria e autoktonizmit ilir perfaqesohet sot nga dijetaret shqiptare si Prendi, Korkuti, Ceka, Selimi etj. dhe zbulimet arkeologjike ne prehistori, ne kulturen paraqytetare ilire dhe sidomos konceptimi me i kompletuar rreth ceshtjeve te tilla si qyteti ilir, shteti ilir pa harruar komponentet e artit, te botekuptimit etj, kane krijuar nje epoke te re ne shkencen per iliret.

Emri "Europa" nuk eshte i epokave prehistorike te largeta por nje krijim antik relativisht i vone., Europa qe nje figure e mitologjise greke lokalizuar ne nje province te Thrakise afer Andrianopolit. Edhe emri "lind" nuk ka ekzistuar si dhe emri "europain" per te kaluaren zanafillese te kontinentit tone. Dicka me i lashte eshte emri "arian" qe perfshinte dy deget e iranasve te vjeter dhe te indasve te vjeter.

Nga dr. Moikom Zeqo - Koha Jone

Nder teorite e shumta te prejardhjes se ilireve ne Ballkan spikat ajo qe i lidh bartesit e kultures se fushave me urna te Europes Qendrore me Iliret. Kjo teori thote se bartesit e kesaj kulture te kontinentit kane levizur drejt Jugut ne shekujt XII IX para eres sone (dyndjet dorike, egjeane apo paneno ballkanike), duke u perzjere, apo zhvendosur shume popullsi anase, duke krijuar nje tablo te ndryshme etnologjike.

Kultura e fushave me urna (urnenfelderkultur) dhe vecmas dega e saj e quajtur kultura e Lushices (rajon ne Gjermani) u mbiquajt e ilireve nga arkeologu Gustav Kosina e me pas u pasua nga Richard Pittioni dhe filologu Julius Pokorny. Ketu procesi konceptohet si nje hop cilesor i protoilireve ne ilire dhe qe shkaktuan dyndjen e madhe dorike ne ate qe quhet ne shkence ende "Dark Age". Shkolla e Kosines ftillezoi te ashtuquajturin panilirizem qe me te drejte Vittore Pizani e quajti si 'nje semundje"

***

Nje teori tjeter ishte ajo e arkeologut Karl Shugard, qe bartesit e qeramikes neolitike thrakase i quajti parailire (Urillyrier).

Nga ana tjeter Vladimir Gjeorgjievi mbron tezen se krijuesit e kultures kreto mikenase qene protoiliret, qe edhe paniliristi me i madh Hans Krahe e vleresoi si nje fantazi te thjeshte. Per te treguar se sa shume skajuan deri ne absurd teorite e prejardhjes se ilireve le te permendim edhe dijetarin Robert Heine Geldern, i cili ne vitin 1951 botoi nje teze, qe iliret dikur rreth shekullit te IX VIII para eres sone morren pjese ne nje dyndje qe coi deri ne Mongoli, Kine dhe ne Indi (?!)

***

Pikepamja e zhvilluar nga arkeologet shqiptare ne gjysmen e shekullit te XX ka krijuar teorine e formimit te ilireve dhe te kultures ilire ne vend pa nderprerje, pra, kjo shte teoria e autoktonise. Ne kete kuptim teza qe i lidh iliret me bartesit e kultures se fushave me urna bije, ose zbehet. Gjithashtu te dhenat arkeologjike flasin se dyndja oanono ballkanike nuk e ka perfshire pjesen perqndimore te gadishullit ballkanik, pra edhe teritoret e Shqiperise.

Etnogjeneza ilire nuk duhet pare vetem ne lidhjen me dyndjen panano ballkanike, pavaresisht nga disa ndikime te saj. Kjo dyndje e cilesuar indoeuropiane ne fundin e mijevjecarit te trete para eres sone ndikoi ne kultura neolitike te Ballkanit, po nuk eshte totalitare per territorin shqiptar te sotem. Etnosi ilir i krijuar ne epoken e bronxit eshte edhe nje unitet, qe ka brenda diversitet dhe pergjithesisht sot nenvizohen dy grupe te medha kulturore ilire: ai jugor dhe ai verior.

***

Per grupin ilir verior ka dhene kontribut te vecante arkeologu Alojz Benac, i cili favorizon nje autoktonizem te ilireve. Ne pikepamje te perafert edhe Gimpera e mbeshtet teorine e Benacit, por duke perfshire ne kete proces edhe bartesit te kultures se Lushices nga Veriu. Teoria e autoktonizmit ilir perfaqesohet sot nga dijetaret shqiptare si Prendi, Korkuti, Ceka, Selimi etj. dhe zbulimet arkeologjike ne prehistori, ne kulturen paraqytetare ilire dhe sidomos konceptimi me i kompletuar rreth ceshtjeve te tilla si qyteti ilir, shteti ilir pa harruar komponentet e artit, te botekuptimit etj., kane krijuar nje epoke te re ne shkencen per iliret.

***

Trinomi pellazget iliret shqiptaret paraqitet ne nje drite te re. Po edhe eshte i paplotesuar, plot te vjetra e te reja. Sidomos karakteri gjenetik i filiacionit te shqiptareve nga iliret eshte nje problem, ku arkeologjia ka dhene nje material bindes dhe hedh poshte tere pseudo teorite e politizuara shoviniste, qe mohojne karakterin sutokton te shqiptareve ne trojet e tyre historike.

***

Gimpera ne sythin e librit te tij te quajtur "Iliret, thraket, daket" jep gjykimet vetiake te jehonizuara nga dijetare te tjere paraardhes ose bashkekohes. Gimpera ve ne reliev faktin se ne marredheniet me popujt e tjere te Europes Qendroire problemi i popujve danubiane dhe ballkanike "shtrohet ne menyre te ndryshme"

***

Kosina e kish quajtur kulturen luzasiane si qyteterim ilir verior 'karpo dak" ne lidhje me kulturen e popujve danubiane. Ky percaktim deshtoi ne vertetesine e vet (arkeologjikisht). Lidhjet e kultures se Luzases me venetet, (te dalluar perfundimisht nga iliret ndryshe nga c'i kishin quajtur ilire me pare) solli nje ndryshim te fokusit te problemit ne fjale. Kalimi nga epoka e bronxit ne ate te hekurit (ne disa shekuj) beri te shfaqen grupe te reja historike te dakeve, ilireve dhe thrakeve.

***

Iliret perfaqesonin nje kulture etnike, ku qene asimiluar rezultatet e kulturave neolitike te zones dinarike te Ballkanit Perendimor si dhe nje element te forte te huazuar nga popujt alpine, ndoshta te dalluar nga ata qe jane indoeuropiane ne karakteristike, duke u indoeuropianizuar ndermjet marredhenieve e ndikimeve indoeuropiane te mirefillta, duke asimiluar edhe ndikimet e depertimet e kultures luzasiane.

***

Sic shihet me siper teza e Gimperes i takon grupit ilir verior dhe ne raport me germimet arkeologjike te bera ne Ilirine e Jugut ajo ka nje mangesi te materialit arkeologjik qe nuk kishte se si ta njihte Gimpera kur po e shkruante librin e tij.

***

Ne sythin "Dyndjet e kelteve keltet dhe iliret" Gimpera thekson se venetet nuk kane qene ilire te mirefillte nga ana tjeter kultura e LKuzaces nuk ka qene teresisht venete. Kurse Qyteterimi Halshtatian ka nje personalitet te forte dhe duhet te identifikohet me popujt ilire historike.

***

Keta popuj ilire arriten nje zhvillim te dukshem dhe permes Adriatikut me sakte ne brigjet perendimore dhe lindore te Adriatikut krijuan nje komunuelth, sepse grupet etnike te japigeve dhe te mesapeve ne Italine e Jugut ose daunet, jane te afert me iliret, ose te identifikueshem me iliret.

***

Gjeneza e popujve indeuropiane eshte edhe gjeneza e gjuheve te tyre. Eshte kjo nje e vertete aksiomatike. Per problemet e gjenetizmit ne fat jane shume te komplikuara dhe aspak te thjeshta.

Zbulimi i afersise se gjuheve indoeuropiane u be ne shekullin e XIX dhe qe nje nga zbulimet me madheshtore te mendjes se njeriut.

Historia e gjuhesise indoeuropiane do te qe ndryshe nese do te kishim dhe tekste te gjuheve te zhdukura si ilirishtja, thrakishtja etj. Mundet qe ne biblioteken e Aleksandrise qe u dogj, ka patur vepra te ketij lloji.

***

Ne komedite e Aristofanit del ndonje nga personazhet te ashtuquajtur "barbare" ndonje tribal, ose thrak e shqipton fjale te cuditeshme, te pazberthyeshme. Po faktet gjuhesore te gjuheve te zhdukura nuk i kemi fatkeqesisht ne dore.

***

Vetem ne mesjete qysh me poetin gjenial Danten, qe ne shekulin e XII, qe vuri pika afrimi midis italishtes dhe latinishtes e me pas me Filip Sasetin ne shekullin e XVI, qe udhetoi ne Goa te Indise dhe vuri re se fjale te indishtes lidheshin me fjale te italishtes (psh indisht "sarpa" ose "diva" dhe italisht "serpente" dhe "dio" perkatesisht "gjarper" dhe "zot") u arrit ne nje baze konceptuale per nje gjuhesi te shkolles krahasimtare per hetimin e marredhenieve te gjuheve indoeuropiane, qe sidomos u shtjellua separi nga Ulliam Xhons (1746 1794).

***

Me Franc Bobin (1791 1867) qe botoi vepren e pare ne 1816 te gjuhesise se mirefillte indoeuropiane nis argumentimi sistematik i shtjellimeve dhe afersive gjenetike te gjuheve ne fjale. Ne 1854 Bobi boton vepren "Mbi shqipen dhe lidhjet e afersise se saj me gjuhet e tjera indeuropiane" ne 1854, duke percaktuar dhe gjuhesine shkencore te gjenezes dhe te zhvillimit te shqipes duke bere nje pune pionieri. Mbicmimi i sanskrishtes nga Bobi e coi ate ne mendimin e nje gjuhe meme nga rrjedhin gjuhe te tjera bija.

***

Termi "indeuropian" ka historine e vet. Bobi kete term e mori nga August Slegeli (1821 1868), i cili ne vepren themelore "Kompedium i gramatikes krahesuese te gjuheve indogjermane" identifikonte termin "indoeuropian' me termin "indogjerman" Kjo sinonimi, qe ne fakt e sforcuar e mjaft e kerkuar. Ne fakt te dy termat ne fjale nuk kane konsistence historike e jane konvencionale.

***

Emri "Europa" nuk eshte i epokave prehistorike te largeta por nje krijim antik relativisht i vone., Europa qe nje figure e mitologjise greke lokalizuar ne nje province te Thrakise afer Andrianopolit. Edhe emri "lind" nuk ka ekzistuar si dhe emri "europain" per te kaluaren zanafillese te kontinentit tone. Dicka me i lashte eshte emri "arian" qe perfshinte dy deget e iranasve te vjeter dhe te indasve te vjeter.

***

Termi 'indoeuropian" u perdor se pari nga dijetari T.Young ne vitin 1813. Termi i mesiperm si dhe termat e perafert eshte nje rindertim e koncept emertues i dijetareve, qe donin te perfaqesonin nje bashkesi popujsh dhe gjuhesh te vecante.
***

August Shlegeli i perkiste biologjizmit gjuhesor. Qe ithtar i darvinizmit linguistik.Konsiderimi i gjuhes si organizem i gjalle nuk qe i drejte e shpejte do te braktisej sepse qe aprioristike. Gimpera ne librin qe kemi ne dore flet gjere per teorite gjuhesore te indoeuropianishtes. Ne fakt gjuhesia i ka nderlikuar shume hipotezat e veta.

***

Sigzmund Fajst (1913 1914) parashtroi nje teze "heretike" qe e perkrahu dhe ZMeteja ne France, qe gjermanet nuk kane qene nje popull indoeuropian ne fillim e me pas qene indoeuropianizuar, duke perjashtuar qe atdheu i indoeuropianeve ka qene Veriu i Europes, sic mendonte Kosina.

***

Ne te kundert Krecmeri e kerkon tere origjinen e indoeuropianeve ne Europen Veriore e Qendrore. Po nderkohe ai godet vdekshem teorine gjenealogjike.

***

Mejeja hedh poshte nje rindertim te indoeuropianishtes primitive. Ne shenimet e shumta te Fan Nolit ka edhe konspekte te shkrimeve gjuhesore te Mejese, sidomos per periudhen paraindoeuropiane.

***

Benvenisti sakteson se gjuha tokarishte i perket nje grupi arkaik indoeuropian duke bere te njohur rendesine e tokarishtes per tere gjuhesine indoeuropiane.

***

Trubeckoi kritikon besimin kultik ne nje gjuhe zanafillese, pra, ne gjuhen meme. Edhe Krahe e ka quajtur absurd supozimin e nje gjuhe dhe nje populli origjinar qe nga mijevjecari i trete para eres sone. Gjuhet ne kete cak kohor qene nje gjendje fluide. Po Krahe qe krijues i teorise paniliriste kaq ne mode ne vitet 30' te ketij shekulli. Nga fundi i jetes Krahe e modifikoi kete teori absolutiste dhe foli per grupe te nje indoeuropianishte primitive, arkaike. Kete gje e mbeshtet edhe Krecmeri e me pas dhe kryembrojtesi i ilirizmit te topomise se Europes Qendrore Pokorny.

***

Te tere keto teori Gimpera i paravendos ne menyre kritike. Ketu eshte vendi te theksojme se shkaterrimi dhe renimi i teorise se panilirizmi me te drejte nuk duhet qe te bente [per te shkruar ne nje skajim absurd te skepticizmit hiperpozitivist ndaj problkemit ilir dhe ilirishtes, sic u be ne dhjetecaret e fundit te shekullit te XX> E verteta per iliret dhe ilirishten qendron ne mes. Larg skajeve te mbivleresimit dhe te nenvleftesimit. Kjo gje nuk ka qene dot nje objekt i vemendjes shkencore te Gimperes.
***
Per ta bere me te kuptueshem e me te lexueshem librin enciklopedik te Gimperes, dua te flas pak edhe per teorine e origjinen e ilirishtes dhe te shqipes sipas prof.Eqrem Cabejt. Ne paleontologjine ballkanike problemi i Ilirishtes eshte i nje rendesie te vecante. Cabej me te drejte ve ne spikame faktin se elementet e lashte qe mbijetojne ne gjuhen shqipe spjegojne edhe ilirishten ga e cila ruhen vetem disa glosa dhe toponime. Pra, rindertimi i ilirishtes eshte jashtezakonisht i veshtire dhe ben nje "algjeber gjuhesore" te nje sfondi me mjaft te panjohura.